Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας

[aggelos_a]

Ένα λεξικό που διδάσκεται

Η πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη τον Απρίλιο του 1998 προκάλεσε τη γνωστή φασαρία με τη μήνυση του δημοτικού συμβούλου Ασπασίδη για το λήμμα Βούλγαρος. Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο, κυκλοφόρησε νέα έκδοση, με το χαρακτηρισμό "Επανεκτύπωση", η οποία τροποποιούσε το λήμμα αφαιρώντας τον επίμαχο δεύτερο ορισμό, και με την ευκαιρία διόρθωνε επίσης κάμποσα τρανταχτά λάθη που είχαν έρθει στην επιφάνεια (π.χ. κουμουνισμός!) αλλά που δεν έγιναν ευρέως γνωστά γιατί τις σχετικές επισημάνσεις τις είχαν επισκιάσει οι κραυγές των βουλγαροκτόνων. Οι διορθώσεις σε σύγκριση με την πρώτη έκδοση δεν ήταν πολλές, λόγω της εσπευσμένης επανεκτύπωσης. Στο εξής, όταν λέω πρώτη έκδοση θα εννοώ την επανεκτύπωση, εκτός αν το προσδιορίζω ρητά.



Τον Νοέμβριο του 1998 η ευτυχία των φιλομαθών Ελλήνων ολοκληρώθηκε, με την έκδοση του λεξικού του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη. Πιο σωστά, των εύπορων φιλομαθών, αφού η δαπάνη για τα δύο λεξικά δεν είναι ευκαταφρόνητη. Η εμπορική απήχηση του λεξικού αυτού υπολογίζω ("με το μάτι") ότι ήταν πολύ μικρότερη. Η αξία του, εξαιρετική.



Το 2002 κυκλοφόρησε 2η έκδοση του Λεξικού Μπαμπινιώτη. Σε αντίθεση με την επανεκτύπωση, εδώ υπάρχουν πολλές αλλαγές. Πολλές βέβαια σε απόλυτο αριθμό· μπροστά στην ύλη του λεξικού, οι αλλαγές είναι σταγόνα στον ωκεανό, και δεν θα συνιστούσα σε κάποιον να σπεύσει να προμηθευτεί τη 2η έκδοση αν έχει κάποια από τις δύο παλιές, εκτός αν έχει και την πετριά. Εγώ όμως, αγόρασα τη 2η έκδοση, επειδή είχα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ετυμολογία, όπου οι αλλαγές είναι πολλές. Στο μεταξύ, κυκλοφόρησε και τρίτη έκδοση (ίσως το 2005), η οποία επίσης υπόσχεται πολλές αλλαγές, αλλά ποιες είναι δεν το ξέρω, διότι αυτήν δεν την έχω αγοράσει (ακόμα) ούτε εγώ, παρά την πετριά.



Είπα παραπάνω ότι οι αλλαγές της δεύτερης έκδοσης στο ετυμολογικό σκέλος είναι πολλές. Επειδή ασχολούμαι με έναν ειδικό τομέα της ετυμολογίας, τα αντιδάνεια, είχα αποδελτιώσει όσο υλικό υπήρχε για τα αντιδάνεια τόσο στην πρώτη έκδοση του Μπαμπινιώτη όσο και στο λεξικό Τριανταφυλλίδη.



Είχα παρατηρήσει ότι η πρώτη έκδοση του Μπαμπινιώτη σε πολλά αμφισβητούμενα σημεία ακολουθούσε τις ετυμολογίες του παλαιότερου λεξικού Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα (δεν ήταν αυτοτελές λεξικό, αλλά επίμετρο σε κάθε τόμο της εγκυκλοπαίδειας), οι οποίες ακολουθούσαν το λεξικό του Ανδριώτη. Αντίθετα, το λεξικό Τριανταφυλλίδη υιοθετούσε διαφορετικές (και κατά τη γνώμη των σύγχρονων μελετητών σωστότερες) ετυμολογήσεις.



Μία από τις λέξεις αυτές, ήταν το αμπάρι, η οποία μου κίνησε την περιέργεια επειδή ο κ. Μπαμπινιώτης την είχε συμπεριλάβει ως παράδειγμα αντιδανείου σε ένα άρθρο του περί αντιδανείων στην εφημερίδα Βήμα λίγο πριν κυκλοφορήσει το Λεξικό του, τον Δεκέμβριο του 1997. Είχα γράψει τότε στην εφημερίδα, επισημαίνοντας ότι το αμπάρι δεν είναι αντιδάνειο, αλλά το γράμμα μου δεν πρέπει να κρίθηκε ενδιαφέρον, αφού δεν δημοσιεύτηκε.



Τι είχε συμβεί με το αμπάρι;

Στο ετυμολογικό λεξικό του Ανδριώτη διαβάζουμε στη σελ. 16:

αμπάρι < τoυρκ. ambar < ίσως ελλ. εμπόριoν (Α.Maidhof, Glotta 10,7)

Επειδή εγώ από τις μελέτες μου είχα βρει άλλα, ανέτρεξα στο δυσεύρετο δημοσίευμα του Μάιντχοφ. Διαβάζοντάς το είδα ότι ο Maidhof απορρίπτει την ετυμολόγηση του ambar από το εμπόριον. Προφανώς, εκείνος που έκανε την αποδελτίωση για λογαριασμό του Ν. Ανδριώτη ήταν απρόσεκτος ή δεν ήξερε καλά γερμανικά! Την εκδοχή για ελληνική προέλευση την είχε εκφράσει πολύ παλιότερα, τον προηγούμενο αιώνα, άλλος λόγιος, και ήδη από τότε είχε απορριφθεί (πλήρη στοιχεία στο γράμμα προς το Βήμα, εδώ).



Η λανθασμένη λόγω παραδρομής ετυμολογία του Ανδριώτη αναπαράγεται αυτούσια στο λεξικό Πάπυρου-Λαρούς-Μπριτάνικα χωρίς όμως την παραπομπή στον Μάιντχοφ. Η πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη αντιγράφει την εκδοχή αυτή, και μάλιστα ανεπιφύλακτα, απαλείφοντας δηλαδή το "ίσως". Λίγο αργότερα κυκλοφορεί το λεξικό Τριανταφυλλίδη, το οποίο επιτέλους παραθέτει τη σωστή ετυμολογία, ότι δηλαδή η λέξη είναι δάνειο από το τουρκικό ambar το οποίο προέρχεται από τα περσικά.



Η δεύτερη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη το 2002 διατηρεί μεν τη λανθασμένη ετυμολόγηση πρώτη, αλλά παραθέτει "κατ' άλλη εκδοχή" τη σωστή ετυμολογία. Παραμένει το λάθος, τουλάχιστον όμως δίνεται και η σωστή εκδοχή.



Το ίδιο σχήμα εμφανίζεται και σε άλλα "δήθεν αντιδάνεια".



* αστάρι: Κατά Ανδριώτη είναι ίσως αντιδάνειο, από ιστάριον· ο Μπαμπινιώτης-1 συμφωνεί αφαιρώντας το "ίσως"· το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τη σωστή ετυμολογία, περσικής αρχής· ο Μπαμπινιώτης-2 διορθώνει, παραθέτοντας (μόνο) τη σωστή ετυμολογία.
* αχούρι: Κατά Ανδριώτη και ΠάπυροΛαρούς είναι "ίσως" αντιδάνειο, από αχύριος. Ο Μπαμπινιώτης-1 συμφωνεί, και καταργεί και πάλι την επιφύλαξη του "ίσως"· το λεξικό Τριαντ. δίνει τη σωστή ετυμολογία, περσικής αρχής· ο Μπαμπινιώτης-2 υιοθετεί την άποψη του λεξικού Τριανταφυλλίδη.
* τσιμπούσι: Η λέξη εθεωρείτο παλιά αντιδάνειο, ο Ανδριώτης τη δηλώνει ως αντιδάνειο με επιφύλαξη ("ίσως") από συμπόσιον, ο Μπαμπινιώτης-1 ακολουθεί τον Ανδριώτη, διατηρώντας την επιφύλαξη, το λεξικό Τριαντ. δίνει τη σωστή ετυμολογία, περσικής αρχής· ο Μπαμπινιώτης-2 και πάλι υιοθετεί την εκδοχή του λεξικού Τριαντ.



Και όχι μόνο σε δήθεν, αλλά και σε υπαρκτά αντιδάνεια, η δεύτερη έκδοση του Μπαμπινιώτη αναθεωρεί την πρώτη και ακολουθεί τις ετυμολογίες του Λεξικού Τριαντ. Λογουχάρη, το ναυτικό ρήμα καλάρω είναι μεν δάνειο από τα ενετικά (calar) ή τα ιταλικά, αλλά οι δυτικές λέξεις ανάγονται στο ελληνικό χαλώ (που σήμαινε 'χαλαρώνω'). Το λεξικό Ανδριώτη σταματάει στο ιταλικό, δηλαδή δεν μιλάει για αντιδάνειο. Το ίδιο και το λεξικό ΠάπυροςΛαρούς. Ο Μπαμπινιώτης-1 ετυμολογεί το ιταλικό από τα προβηγκιανά αλλά σταματά εκεί. Το λεξικό Τριαντ. πρώτο κάνει λόγο για αντιδάνειο και ο Μπαμπινιώτης-2 τροποποιεί και πάλι την πρώτη έκδοση μιλώντας επίσης για αντιδάνειο.



Αλλού, πάντα στον τομέα των αντιδανείων, βρίσκω δευτερεύουσες διορθώσεις. Λογουχάρη, για ένα πασίγνωστο αντιδάνειο, τον καναπέ, η πατροπαράδοτη άποψη ήταν ότι προέρχεται τελικά από το ελληνιστικό κωνωπείον. Έτσι ο Ανδριώτης, έτσι ο Δαγκίτσης, έτσι ο ΠάπυροςΛαρούς, έτσι ο Μπαμπινιώτης-1. Το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει την αρχή κωνώπιον και ο Μπαμπινιώτης-2 συμμορφώνεται.

Όλα αυτά βγήκαν από έναν πρόχειρο δειγματοληπτικό έλεγχο. Δεν αποκλείεται μια πιο προσεχτική αντιπαραβολή (που όμως δεν έχω καμιά όρεξη να κάνω) να δώσει κι άλλα παραδείγματα.



Έξω από τον τομέα των αντιδανείων, δεν έκανα αντιπαραβολή των ετυμολογιών των δύο λεξικών, διότι δεν είναι δα και εξαιρετικά διασκεδαστική ασχολία ακόμη κι αν έχεις την πετριά. Υπάρχει όμως και μια ακόμα χαρακτηριστική περίπτωση με την οποία έτυχε να ασχοληθώ. Στο λήμμα μπουζούκι, η πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη περιέχει ένα μνημειώδες ετυμολογικό λάθος, στο οποίο έχει αναφερθεί αναλυτικά ο φίλος φίλου Α. Κατσιαούνης σε κείμενό του που φιλοξενώ στις σελίδες μου, και που μπορείτε να διαβάσετε εδώ . Το λεξικό Τριανταφυλλίδη έχει τη σωστή ετυμολογία. Και φυσικά η 2η έκδοση του Μπαμπινιώτη έχει τη σωστή ετυμολογία κι αυτή.

Για να μην παρεξηγηθώ: δεν ισχυρίζομαι, ούτε υπονοώ ότι στη δεύτερη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη όλες οι διορθώσεις (στο ετυμολογικό σκέλος) έγιναν με απλή αντιγραφή των ετυμολογιών του λεξικού Τριανταφυλλίδη! Εντόπισα άλλωστε και μία περίπτωση (πιθανόν να υπάρχουν και άλλες) όπου έγινε διόρθωση η οποία δεν περιλαμβάνεται στο λεξικό Τριαντ.[1]



Φυσικά, υπάρχουν επίσης και πάμπολλες περιπτώσεις στις οποίες ο Μπαμπινιώτης-1 και το λεξικό Τριανταφυλλίδη διαφωνούν στις ετυμολογίες και τις οποίες δεν τις άλλαξε η δεύτερη έκδοση. Όμως μπορεί να πει κανείς ότι η κυκλοφορία του λεξικού Τριαντ. ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να διορθωθούν κάποια χοντρά λάθη της ετυμολογίας στο λεξικό Μπαμπινιώτη, η οποία αρχικά είχε γίνει με μεγάλη προχειρότητα και είχε κάμποσα χοντρά λάθη.



Μάλιστα, μερικά χοντρά λάθη έχουν παραμείνει, κατά σύμπτωση για θέματα με τα οποία δεν ασχολήθηκε το λεξικό Τριανταφυλλίδη. Για παράδειγμα, στο λήμμα αντιλόπη, που είναι αντιδάνειο, μια και στην αρχή βρίσκεται η λέξη ανθόλοψ, το λεξικό Μπαμπινιώτη θεωρεί σκόπιμο να πληροφορήσει τον αναγνώστη ότι η λέξη είναι αγνώστου ετύμου (σωστό) και σημασίας (όχι σωστό· ήταν κάποιο μυθικό κερασφόρο ζώο), που απαντά άπαξ (όχι σωστό· απαντά και στον Φυσιολόγο) στον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης. Αυτό είναι το χοντρό λάθος (χοντρό για όσους ασχολούνται· για τους άλλους, ασφαλώς ασήμαντο), διότι δεν πρόκειται για τον Ευστάθιο Θεσ/νίκης αλλά για άλλον Ευστάθιο, τον Ευστάθιο Αντιοχείας, σε σχόλιά του πάνω στο Εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου. Και μπορεί να είναι και οι δυο Ευστάθιοι, αλλά απέχουν κάπου 800 χρόνια ο ένας από τον άλλον· ο Ευστάθιος του ανθόλοπος είναι του 4ου αιώνα και τα έγραψε αυτά γύρω στο 365 αν θυμάμαι καλά, ενώ ο άλλος, που είναι και πιο γνωστός, έζησε και έδρασε τον 12ο αιώνα (πάλι από μνήμης παραθέτω και λόγω Αλτσχάιμερ μπορεί να πέφτω έξω κανέναν αιώνα). Το λεξικό Τριανταφυλλίδη αναφέρει μεν τη λ. ανθόλοψ αλλά δεν μπαίνει στον κόπο να δώσει την πατρότητά της. Η δεύτερη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη δεν διορθώνει την πατάτα.



Έτερη πατάτα, γλωσσική τούτη τη φορά, στο λήμμα μάγγανο, το οποίο δεν είναι αντιδάνειο, είναι όμως αρχή αντιδανείων. Κατά την προσφιλή του συνήθεια, το λεξικό Μπαμπινιώτη ετυμολογεί εκτενώς και το αρχαίο μάγγανον και στη συνέχεια προσθέτει ότι η λ. μάγγανον πέρασε σε διάφορες ξένες γλώσσες, όπως ιταλ. mangano "σφεντόνα", γερμ. Mangel "έλλειψη". Ιδού η πατάτα. Διότι, όποιος ξεσήκωνε τα παραπάνω από κάποιο ξένο λεξικό, θέλησε να δώσει και τις σημασίες των ξένων λέξεων. Και, φαντάζομαι, μην ξέροντας γερμανικά, είτε ανοίγει λεξικό, είτε ρωτάει τον γερμανομαθή συνάδελφό του, "Ρε Θανάση, τι θα πει Mangel;" "Έλλειψη", απαντάει ο Θανάσης. Και είχε δίκιο, όμως δεν είχε. Διότι οι αφιλότιμοι οι Γερμανοί,

έχουν δύο Mangel. Το ένα, που είναι και το πιο γνωστό, σημαίνει έλλειψη, και το άλλο σημαίνει κύλινδρος πλυντηρίου ή πιεστηρίου ή κάτι τέτοιο. Αυτά τα δύο, καίτοι ομόηχα, δεν έχουν καμιά ετυμολογική σχέση μεταξύ τους, και βέβαια δεν προέρχεται το Mangel-έλλειψη από το μάγγανον, αλλά το Mangel-πιεστήριος κύλινδρος. Το λεξικό Τριανταφυλλίδη δεν ασχολήθηκε με τις περιπέτειες της λ. μάγγανον στην ξενητιά. Το λάθος παρέμεινε στην 2η έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη.



Κατακλείδα δεν υπάρχει· είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι το λεξικό Μπαμπινιώτη είναι ένα λεξικό που όχι μόνο διδάσκει, αλλά διδάσκεται κιόλας, αφού σε κάθε επανέκδοση διορθώνει και από κάμποσα λάθη, αλλά ευχής έργο θα ήταν τα λάθη αυτά να διορθωθούν όλα μαζί, διότι δεν φταίει τίποτε ο αγοραστής να πρέπει να δίνει κάθε φορά 80 ευρώ ή όσα κάνει το λεξικό. Έπειτα, δεν είναι όλες οι αναθεωρήσεις προς το καλύτερο· ας πούμε, ενώ η 1η έκδοση έγραφε "αγόρι", σε μια σπάνια έκλαμψη λογικής, η 2η έκδοση έχει πιο γερό στομάχι και προτιμά το δήθεν σωστό και ασφαλώς αηδές "αγώρι". Και όταν αγοράσω την τρίτη έκδοση θα την ανοίξω τρέμοντας, μην ξεπεταχτεί από μέσα κανένας αγιοβασιλειάτικος μποναμάς και έχουμε τραυήγματα.

Γ' Ανατύπωση (2006) της αναθεωρημένης
και συμπληρωμένης B' έκδοσης (2002), σελ. 2.032
Εκδόσεις: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ

Kαρπός τής επιστημονικής γνώσης και πείρας τού Γ. Mπαμπινιώτη, καθηγητή τής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου Aθηνών και πρύτανη του Πανεπιστημίου.

Tο λεξικό που διαβάζεται και λύνει τις απορίες τού αναγνώστη. Yπερβαίνει κατά πολύ τον τύπο ενός συνηθισμένου λεξικού, με χρήσιμες γλωσσικές πληροφορίες που για πρώτη φορά περιλαμβάνονται σε ελληνικό λεξικό. Πρόκειται για ειδικά Σχόλια και εποπτικούς Πίνακες που εξηγούν τη σωστή χρήση, τις σημασίες, την ορθογραφία, την ιστορία κ.λπ. των λέξεων τής ελληνικής γλώσσας.

Tο λεξικό που δίνει την ετυμολογία όλων των λέξεων τής Nέας Eλληνικής (συμπεριλαμβανομένων των τοπωνυμίων, ανθρωπωνυμίων κ.λπ.), με ετυμολόγηση και των λέξεων που προέρχονται από την αρχαία γλώσσα.

Tο εγκυρότερο λεξικό τής γλώσσας μας, συντεταγμένο από ειδικούς (γλωσσολόγους), σύμφωνα με τις αρχές και τις μεθόδους τής σύγχρονης επιστημονικής λεξικογραφίας και με αξιοποίηση τού υλικού τού Γλωσσικού Aρχείου τού Σπουδαστηρίου Γλωσσολογίας τού Πανεπιστημίου Aθηνών και του Εθνικού Θησαυρού τής Ελληνικής Γλώσσας τού Ινστιτούτου Επεξεργασίας τού Λόγου.

Tο λεξικό με τον μεγαλύτερο πλούτο λέξεων, φράσεων, σημασιών και χρήσεων τής σύγχρονης γλώσσας, απαραίτητο σε κάθε Έλληνα: μαθητή, φοιτητή, επαγγελματία, επιστήμονα και γενικά σε κάθε ενδιαφερόμενο για την ελληνική γλώσσα.

[Stefania]

Αγγελε μπραβο!!!!

[ilva]

thanks

[dimo69]

ευχαριστω πολυ.